ยสฺมา ยํ ตํ ยถาวุตฺตํ เจตนาเภทํ กายสงฺขารญฺเจว วจีสงฺขารญฺจ มโนสงฺขารญฺจ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สามมฺปิ อสงฺขาริกจิตฺเตน กโรติ, ปเรหิ การิยมาโน สสงฺขาริกจิตฺเตนปิ กโรติ, ‘‘อิทํ นาม กมฺมํ กโรนฺโตปิ ตสฺส เอวรูโป นาม วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ กมฺมํ วิปากญฺจ ชานนฺโตปิ กโรติ, มาตาปิตูสุ เจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺเตสุ อนุกโรนฺโต ทารโก วิย เกวลํ กมฺมญฺเญว วิชฺชานนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน กมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ วิปากํ อชานนฺโตปิ กโรติ , ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สามํ วา ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปเรหิ อนาณตฺโตติ สรเสเนว วตฺตมาโนฯ ชานนฺโตติ อนุสฺสวาทิวเสน ชานนฺโตฯ

นนุ จ ขีณาสโว เจติยํ วนฺทติ, ธมฺมํ ภณติ, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, กถมสฺส กายกมฺมาทโย น โหนฺตีติ? อวิปากตฺตาฯ ขีณาสเวน หิ กตกมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํ, อวิปากํ หุตฺวา กิริยามตฺเต ติฏฺฐติฯ เตนสฺส เต กายาทโย น โหนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ขีณาสวสฺส กาเยน กรณกมฺมํ ปญฺญายตี’’ติอาทิฯ ตนฺติ กุสลากุสลํฯ

ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิโน, ขิฑฺฑาปโทสิโน เอว ขิฑฺฑาปโทสิกาฯ ขิฑฺฑาปโทโส วา เอเตสํ อตฺถีติ ขิฑฺฑาปโทสิกาฯ เต กิร ปุญฺญวิเสสาธิคเตน มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติยา มหนฺตตาย ‘‘อาหารํ ปริภุญฺชิมฺหา น ปริภุญฺชิมฺหา’’ติปิ น ชานนฺติฯ อถ เอกาหาราติกฺกมโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? กมฺมชเตชสฺส พลวตาย กรชกายสฺส มนฺทตายฯ มนุสฺสานญฺหิ กมฺมชเตโช มนฺโท, กรชกาโย พลวาฯ เตสํ เตชสฺส มนฺทตาย กายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อุณฺโหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา กรชกายํ อุปตฺถมฺเภตุํฯ เทวานํ ปน เตโช พลวา โหติ อุฬารปุญฺญนิพฺพตฺตตฺตา อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชีรณโต จฯ กรชํ มนฺทํ มุทุสุขุมาลภาวโตฯ เต เอกํ อาหารเวลํ อกฺกมิตฺวาว สณฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ฐปิตํ ปทุมํ วา อุปฺปลํ วา สายนฺหสมเย ฆฏสเตนปิ สิญฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ วินสฺสติเยว, เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺฐนฺติฯ กตเม ปน เต เทวาติ? ‘‘อิเม นามา’’ติ อฏฺฐกถาย วิจารณา นตฺถิ, ‘‘อาหารูปจฺเฉเทน อาตเป ขิตฺตมาลา วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เย เกจิ กพฬีการาหารูปชีวิโน เทวา เอวํ กโรนฺติ, เต เอวํ จวนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อภยคิริวาสิโน ปนาหุ ‘‘นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติโน เต เทวา, ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต ขิฑฺฑาปโทสิกาติ วุตฺตา’’ติฯ

โก ปเนตฺถ เทวานํ อาหาโร, กา อาหารเวลาติ? ‘‘สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธา อาหาโร, สา เหฏฺฐิเมหิ เหฏฺฐิเมหิ อุปริมานํ อุปริมานํ ปณีตตมา โหติฯ ตํ ยถาสกํ ทิวสวเสเนว ทิวเส ทิวเส ภุญฺชนฺติฯ เกจิ ปน พทรปฺปมาณํ สุธาหารํ ปริภุญฺชนฺติฯ โส ชิวฺหายํ ฐปิตมตฺโตเยว ยาว เกสคฺคนขคฺคา กายํ ผรติ, เตสํเยว ทิวสวเสน สตฺตทิวสํ ยาปนสมตฺโถว โหตี’’ติ วทนฺติฯ

อิสฺสาปกตตฺตา ปทุฏฺเฐน มนสา ปทุสฺสนฺตีติ มโนปโทสิกาฯ อุสูยวเสน วา มนโส ปโทโส มโนปโทโส, โส เอเตสํ อตฺถิ วินาสเหตุภูโตติ มโนปโทสิกาฯ อกฺกุทฺโธ รกฺขตีติ กุทฺธสฺส โส โกโธ อิตรสฺมิํ อกฺกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เอกวารเมว อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน จาเวตุํ น สกฺโกติ, อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิพฺพายติ, ตสฺมา อกฺกุทฺโธ ตํ จวนโต รกฺขติฯ อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ ภิยฺโย ภิยฺโย อญฺญมญฺญมฺหิ ปริวฑฺฒนวเสน ติขิณสมุทาจาโร นิสฺสยทหนรโส โกโธ อุปฺปชฺชมาโน หทยวตฺถุํ นิทหนฺโต อจฺจนฺตสุขุมาลํ กรชกายํ วินาเสติ, ตโต สกโลปิ อตฺตภาโว อนฺตรธายติฯ เตนาห ‘‘อุโภสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตถา จาห ภควา ‘‘อญฺญมญฺญมฺหิ ปทุฏฺฐจิตฺตา กิลนฺตกาย…เป.… จวนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.47)ฯ

กตเม เตน เทวา ทฏฺฐพฺพาติ เอตฺถ เตนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนนฺติ อาห ‘‘กตเม นาม เต เทวา ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ กรณตฺเถเยว วา เอตํ กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตน วา อตฺตภาเวนา’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

เจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิภตฺติสุตฺตวณฺณนา

[172] ทุติเย อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ อตฺโถติ เจตฺถ สงฺเขปโต เหตุผลํฯ ตญฺหิ เหตุวเสน อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ เวทิตพฺพา , ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ เตนาห ‘‘ปญฺจสุ อตฺเถสุ ปเภทคตํ ญาณ’’นฺติฯ อาจิกฺขามีติอาทีสุ อาทิโต กเถนฺโต อาจิกฺขติ นาม, อุทฺทิสตีติ อตฺโถฯ ตเมว อุทฺเทสํ ปริโยสาเปนฺโต เทเสติฯ ยถาอุทฺทิฏฺฐมตฺถํ อุทฺทิสนวเสน ปกาเรหิ ญาเปนฺโต ญาเปติฯ ปกาเรหิ เอว ตมตฺถํ ปติฏฺฐาเปนฺโต ปฏฺฐเปติฯ ยถาอุทฺทิฏฺฐํ ปฏินิทฺทิสนวเสน วิวรติฯ วิวฏํ วิภชติฯ วิภตฺตอตฺถํ เหตูทาหรณทสฺสเนหิ ปากฏํ กโรนฺโต อุตฺตานิํ กโรติฯ

ติสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ตตฺถ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นาม ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ญาณํฯ ธมฺโมติ จ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ‘‘ธมฺโม’’ติ เวทิตพฺพา, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ, ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติฯ

เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณาฯ กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานนฺติฯ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา’’ติ วา ‘‘ผสฺส’’นฺติ วา วุตฺเต ปน ‘‘อยํ อสภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺญํ ปเนส นามาขฺยาตอุปสคฺคพฺยญฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ ชานิตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ อสภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสตีติฯ ตํ ปน ‘‘นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วตฺถุ กถิตํ –

ติสฺสทตฺตตฺเถโร กิร โพธิมณฺเฑ สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา ‘‘อฏฺฐารสสุ ภาสาสุ กตรภาสาย กเถมี’’ติ ปวาเรสิฯ ตํ ปน เตน อตฺตโน อุคฺคเห ฐตฺวา ปวาริตํ, น ปฏิสมฺภิทาย ฐิเตนฯ

โส หิ มหาปญฺญตาย ตํ ตํ ภาสํ กถาเปตฺวา อุคฺคเหตฺวา เอวํ ปวาเรสิฯ ‘‘ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตี’’ติ วตฺวา ปเนตฺถ อิทํ กถิตํฯ มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติฯ ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ ‘‘อิมินา อิทํ วุตฺต’’นฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติฯ มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโกฯ เตสํ ชาโต ทารโก สเจ มาตุกถํ ปฐมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติฯ สเจ ปิตุกถํ ปฐมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติฯ อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสฺสุณนฺโต มาคธภาสํ ภาสิสฺสติฯ โยปิ อคามเก มหาอรญฺเญ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อญฺโญ กเถนฺโต นาม นตฺถิฯ โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺฐาเปนฺโต, มาคธภาสเมว ภาสิสฺสติฯ นิรเย, ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตฺติวิสเย, มนุสฺสโลเก, เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธภาสาว อุสฺสนฺนา, เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา อฏฺฐารส ภาสา ปริวตฺตนฺติ, กาลนฺตเรน อญฺญถา โหนฺติ จ นสฺสนฺติ จฯ

อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธภาสา น ปริวตฺตติฯ สา หิ กตฺถจิ กทาจิ ปริวตฺตนฺตีปิ น สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺพถาว ปริวตฺตติ, กปฺปวินาเสปิ ติฏฺฐติเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺติํ อาโรเปนฺโต มาคธภาสาย เอว อาโรเปสิฯ กสฺมา? เอวญฺหิ อาหริตุํ สุขํ โหติฯ มาคธภาสาย หิ ตนฺติํ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปญฺโจฯ เตน สงฺฆฏิตมตฺเตเนว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺฐาติฯ อญฺญาย ภาสาย ตนฺติํ อารุฬฺหกํ โสเธตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติ, พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โนปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิฯ

ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

อตฺถธมฺมาทิวิสเยสุ หิ ตีสุ ญาเณสุ ‘‘อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. 725-731) เอวํ ปวตฺตญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ กตเมสุ ทฺวีสุ? เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจ, ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺสาติ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทคตาฯ อานนฺทตฺเถรสฺส, จิตฺตสฺส คหปติโน, ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส, อุปาลิสฺส คหปติโน, ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทคตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติฯ ปเภโท นาม มคฺเคหิ อธิคตานํ ปฏิสมฺภิทานํ ปเภทคมนํฯ

กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติ? อธิคเมน, ปริยตฺติยา, สวเนน , ปริปุจฺฉาย, ปุพฺพโยเคนฯ ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตํฯ ตญฺหิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ สวนํ นาม ธมฺมสฺสวนํฯ สกฺกจฺจํ สุณนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปริปุจฺฉา นาม อฏฺฐกถาฯ อุคฺคหิตปาฬิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพโยคาวจรตา หรณปจฺจาหรณนเยน ปริหฏกมฺมฏฺฐานตาฯ ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ

เอเตสุ ปน ปริยตฺติ, สวนํ, ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิ, ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโยฯ ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ? โหติ, น ปน ยถา อธิคมสฺส พลวปจฺจโย โหติ, ตถา ปเภทสฺสฯ ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา, ปุพฺพโยเคน ปน ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทาธิคโม นาม นตฺถิฯ อิเม ปน ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา โหนฺตีติฯ

วิภตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. มหาโกฏฺฐิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[173-4] ตติเย ผสฺสายตนานนฺติ เอตฺถ อากรฏฺโฐ อายตนสทฺโทติ อาห ‘‘ผสฺสากราน’’นฺติอาทิฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ, รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรปิ ‘‘อายตน’’นฺติ วุตฺโต, สญฺชาติสโมสรณาทิวเสนปิ อายตนฏฺโฐ ลพฺภติเยวฯ มา-อิติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ สฺวายํ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ อเสสํ วิราคนิโรธา อตฺถญฺญํ วจนํ กิญฺจีติ สนฺธายาหาติ อาห ‘‘มา ภณีติ อตฺโถ’’ติฯ ปญฺจผสฺสายตนานิ นิรุทฺธานีติ จกฺขาทีนญฺจ ตตฺถ อภาวํ สนฺธาย วทติฯ ฉฏฺฐสฺสาติ มนายตนสฺสฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

มหาโกฏฺฐิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. อุปวาณสุตฺตาทิวณฺณนา

[175-6] ปญฺจเม วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยญาณสงฺขาตาย ติวิธาย วิชฺชาย, อฏฺฐวิธาย วาฯ อฏฺฐวิธาปิ หิ วิชฺชา วิปสฺสนาญาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห อภิญฺญา ปริคฺคเหตฺวา วุตฺตาฯ ปนฺนรสธมฺมเภเทน จรเณน สมนฺนาคโตติ สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, สทฺธา, หิรี, โอตฺตปฺปํ, พาหุสจฺจํ, วีริยํ, สติ, ปญฺญา, จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานีติ เอวํ ปนฺนรสเภเทน จรณธมฺเมน สมนฺนาคโตฯ อิเมเยว หิ ปนฺนรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตาฯ ฉฏฺเฐ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อุปวาณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ